احمد بن علی خطیب بغدادیخطیب بغدادی، احمد بن علی بن ثابت، محدّث و مورخ مشهور قرن پنجم و مؤلف تاریخ بغداد بود. ۱ - شناخت اجمالیاو در جمادی الآخر ۳۹۲ [۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۳، ص۱۳۵.
در قریه هَنیقِیا در اطراف نَهُرالمَلِک [۲]
صفدی، الوافی، ج۷، ص۱۹۱.
به دنیا آمد. ظاهراً هنیقیا قریه‌ای در نزدیکی درزیجان بوده [۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۱۸ـ۱۹.
که پدر خطیب، ابوالحسن علی بن ثابت بیست سال امامت جماعت و قرائت خطبه را در آن برعهده داشته است. [۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۳، ص۲۷۹ـ ۲۸۰.
پدرِ خطیب از زمره حافظان قرآن بود که آن را بر ابوحفص کتّانی قرائت کرده بود. [۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۳، ص۲۷۹ـ ۲۸۰.
او در ۴۱۲ وفات کرد و در مقبره باب حرب به خاک سپرده شد. [۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۳، ص۲۸۰.
۲ - وجه تسمیهخطیب بغدادی [۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۳، ص۲۸۰.
بنابر خبری که از پدر خود نقل کرده، تباری عربی داشته و از عشیره‌ای بوده‌است که در حصّاصه از نواحی فُرات سکونت داشته‌اند. درباره اطلاق لقب خطیب بر وی، از این حیث که نسبت پدرش به او رسیده یا خود او این شغل را داشته‌است، باید خاطر نشان کرد که به نوشته یاقوت حموی از قول عبدالعزیز بن محمد نخشبی (متوفی ۴۵۶) خطیب بغدادی در برخی روستاهای بغداد به ایراد خطبه می‌پرداخت. [۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، همان مقدمه، ص۲۲.
۳ - تحصیلاتوی خواندن و نوشتن را در نزد هلال بن عبداللّه بن محمد فراگرفت، [۱۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۶، ص۱۱۷.
اما معلوم نیست که خواندن و نوشتن را در درزیجان فراگرفت یا در بغداد. چون پدرش در این ایام در بغداد به سر می‌برد و در همان‌جا وفات کرد و خطیب هم در ۴۰۳ برای اولین بار در بغداد سماع حدیث کرده، به نظر می‌رسد خواندن و نوشتن را در بغداد فراگرفته باشد. [۱۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۱۹ـ۲۰.
خطیب بغدادی سپس به تشویق پدرش به سماع حدیث و تعلم فقه پرداخت. [۱۲]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۷۱، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
نخستین سماع وی چنانکه گفته شد در یازده سالگی و در نزد ابن‌رِزقویه بود. سپس به فراگیری فقه مشغول و در مسجد عبداللّه بن مبارک به درس ابوحامد اسفراینی (متوفی ۴۰۶) حاضر شد، [۱۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۶، ص۲۰.
اما به سبب صِغَرِ سن از محضر درس او استفاده چندانی نبرد. اولین کسی که به گفته خطیب [۱۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۶، ص۲۵.
از درس فقه او بهره برد و از آن یادداشت برداشت، ابوالحسن احمد بن محمد معروف به ابن‌المَحامِلی، شاگرد اسفراینی بود. در عین حال نخستین استاد حقیقی خطیب بغدادی در فقه، قاضی ابوالطیب طاهر بن عبداللّه طبری بود که شیخ شافعیان بغداد محسوب می‌شد. [۱۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۰، ص۴۹۲.
خطیب نزد بیشتر مشایخ بغداد سماع حدیث کرد، از جمله از سال ۴۰۶ تا ۴۱۲ به مدت شش سال نزد ابن‌رزقویه حدیث آموخت [۱۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۲، ص۲۱۲ـ۲۱۳.
و به صورت اجازه یا سماع، تألیفات پرشمار و مشهور ۲۴ تن از مؤلفان را که بیشتر در زمینه حدیث و رجال بوداز وی شنید. [۱۷]
اکرم عمری، مواردالخطیب البغدادی فی تاریخ بغداد، ج۱، ص۳۰، ریاض ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
خطیب سپس به ابوبکر احمد بن محمد بن غالب خوارزمی، معروف به بَرْقانی، محدّث و مؤلف مشهور، پیوست و سال‌ها در مصاحبت او احادیث بسیار سماع کرد، [۱۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۶، ص۲۷.
برقانی هم متقابلا احادیث فراوانی از خطیب شنید. [۱۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۶، ص۲۸.
او درباره روش علمی آینده خود از برقانی مشورت و راهنمایی می‌گرفت. [۲۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۲۲.
۴ - سفرهاخطیب در ۴۱۲ در بصره بود [۲۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۲، ص۳۱۷.
و در این سفر از شماری از مشایخ آن‌جا اخذ حدیث کرد، از جمله ابوالحسن علی بن قاسم بن حسن شاهد و ابومحمد حسن بن علی سابوری. [۲۲]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۷۲، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
در ۴۱۵، به منظور اخذ احادیث بیشتر به فکر سفر به مراکز علمی افتاد ولی در این‌که به کدام شهر برود دچار تردید گشت و پس از مشورت با برقانی راهی نیشابور شد [۲۳]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۷۵، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
و در رمضان ۴۱۵ به آن‌جا رسید. [۲۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۲۴.
خطیب در مسیر خود تا نیشابور، در برخی شهرها همچون نهروان [۲۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۳، ص۵۸۱.
و دینور [۲۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۹، ص۴۳۲.
سماع حدیث کرد و به ری نیز وارد شد. [۲۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۲، ص۴۱۶.
در این سفر ابن‌القُنّی همراه وی بود. [۲۸]
سمعانی، الانساب، ج۴، ص۵۵۵.
۵ - مشایخمهمترین مشایخی که خطیب در نیشابور از آن‌ها سماع حدیث کرد و همگی هم از شاگردان ابوالعباس محمد بن یعقوب اَصَم (متوفی ۳۴۶) بودند عبارتند از: ابوالحسن علی بن محمد ترازی، ابوحازم عبدویی، ابوسعید صیرفی، ابوبکر احمد بن حسن حرشی حیری نیشابوری و ابوبکر صیدلانی نیشابوری. [۲۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۷، فهرست مشایخ، ص۱۸۷ـ۳۲۹.
معلوم نیست خطیب دقیقآ چه وقت از نیشابور به بغداد بازگشته‌است، اما از آن‌جا که وی در ۴۱۷یعنی سال وفات مهمترین شیخ نیشابوری‌اش ابوحازم عبدویی در نیشابور نبوده و خبر وفات او را به گفته خودش [۳۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۳، ص۱۴۵.
در نامه ابوعلی حسن بن علی وَخشی خوانده‌است، به نظر می‌رسد که در ۴۱۶ به بغداد بازگشته باشد. [۳۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۲۵.
در ۴۲۱ خطیب به قصد استفاده از محضر ابونُعیمِ اصفهانی عازم اصفهان شد، در حالیکه حاملِ سفارشنامه شیخ و دوست خود ابوبکر برقانی برای او بود از اشارات خطیب بغدادی [۳۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۲، ص۵۴۴ـ ۵۴۵.
[۳۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۴، ص۱۶۰-۱۶۱.
برمی‌آید که از ۴۲۱ تا ماه ربیع الاول ۴۲۲ در اصفهان به سر برده و به احتمال قوی در همین سال به بغداد بازگشته، زیرا در ۴۲۳ در بغداد بوده‌است. [۳۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۲۷.
به نظر می‌رسد خطیب بغدادی در اصفهان بیشترِ احادیث ابونُعیم اصفهانی را به طریق سماع یا اجازه از او اخذ کرده باشد. [۳۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۲۷.
او در اصفهان به جز ابونعیم از مشایخ دیگری همچون ابوالحسن علی بن یحیی بن جعفر بن عبدکویه، حسین بن ابراهیم بن محمد جمّال و محمد بن عبداللّه بن شهریار سماع حدیث کرد. [۳۷]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۲۷۲ـ۲۷۳، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۳۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج ۱۷، فهرست مشایخ، ص ۱۸۷ـ۳۲۹.
سفر اصفهان، واپسین سفر علمی خطیب برای کسب حدیث با علوّ اِسناد بود و برای او دستاورد علمی عمده‌ای داشت. [۳۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۲۸.
۶ - استقرار در بغدادظاهراً خطیب میان سال‌های ۴۲۳ تا ۴۴۰ در بغداد مستقر بوده‌است. از این دوره زندگی وی اطلاعات چندانی در دست نیست، [۴۰]
اکرم عمری، مواردالخطیب البغدادی فی تاریخ بغداد، ج۱، ص۴۲، ریاض ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
جز این‌که در ۴۲۳ هنگام عبور اسماعیل بن احمد حیری از بغداد، صحیح محمد بن اسماعیل بخاری را در سه مجلس نزد وی قرائت کرد، [۴۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۷، ص۳۱۸ـ۳۱۹.
همچنین در این دوره بود که تصنیف تاریخ بغداد (تاریخ مدینةالسلام) را آغاز کرد. [۴۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۲۹.
۷ - سفر حجدر ۴۴۵ خطیب عازم حج شد و به قصد استفاده از مشایخ شام ، سفر خود را از دمشق آغاز کرد، [۴۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۲۹.
[۴۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۱، ص۳۷۵.
اما به سبب نزدیک بودن موسم حج مدت زیادی در دمشق نماند و عازم مکه شد. [۴۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۲۹.
در حج با برخی مشایخ آن‌جا همچون ابوعبداللّه محمد بن سلامة بن جعفر قُضاعی مصری، [۴۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۹، ص۲۹۳.
ابوالقاسم عبدالعزیز بن بُندار بن علی شیرازی و محمد بن احمد اردستانی [۴۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۶، ص۳۲۵و۵۶۶.
دیدار کرد و نیز صحیح بخاری را بر کریمه، دختر احمد مروزیه، قرائت نمود. [۴۸]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۲۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
او پس از اقامت کوتاهی در مکه به شام بازگشت [۴۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۷، ص۱۱۵.
و در جمادی الاولی ۴۴۶ به دمشق رسید [۵۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۱، ص۱۰۷ـ۱۰۸.
و مهمترین شهرهای منطقه شام از جمله صور را دید. [۵۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۲، ص۲۹۷.
سپس اندکی بعد به بغداد بازگشت، چنانکه در دوم محرّم ۴۴۷ در بغداد بر جنازه شیخ خود علی بن محسِّن تنوخی ( خاندان تنوخی ) نماز خواند. [۵۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۳۱.
[۵۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۳، ص۶۰۵.
۸ - رابطه با حکامدوران زندگانی خطیب مقارن با خلافت دو خلیفه عباسی، القادرباللّه (حک: ۳۸۱ـ۴۲۲) و القائم بامراللّه (حک: ۴۲۲ـ۴۶۷)، بود که درواقع حکومت صوری و ظاهری داشتند و قدرت واقعی در دست آل بویه و سپس سلجوقیان بود. [۵۴]
محمود طحان، الحافظ الخطیب البغدادی و اثره فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۰ـ۲۴، (ریاض) ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
خطیب بغدادی در دوران اقامت در بغداد با ابن‌مَسلَمه، وزیر القائم بامراللّه، مناسبات استواری برقرار کرده بود و ابن مسلمه نیز قدردانِ شأن و منزلت علمی وی بود، چنان که در بسیاری از امور به او رجوع می‌کرد و حتی مقرر کرده بود که قُصّاص و وُعاظ پیش از بیان هر حدیثی آن را بر خطیب عرضه کنند و نظر او را درباره آن جویا شوند [۵۵]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۲۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
یک بار هم ابن مسلمه نامهای را به خطیب احاله کرد که یهودیان آن را به پیامبراکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم نسبت داده بودند، نامه متضمن برداشته شدن جِزیه از اهل خیبر بود و او ساختگی و جعلی بودنِ آن را به اثبات رساند. [۵۷]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۲۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
خطیب بغدادی [۵۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۳، ص۳۲۶ـ۳۲۸.
زندگی نامه ابن مسلمه را به عنوان کسی که از او حدیث نقل کرده، آورده و به وثاقت و حسن اعتقاد و فراوانی خرد او تصریح کرده‌است. ابن مسلمه در هنگام اشغال بغداد به دست ارسلان مظفر بساسیری کشته شد. [۵۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۳، ص۳۲۷.
۹ - مذهبخطیب در این اوضاع، هم به سبب از دست دادن حامی خود و نیز رفتار دشمنانه حنبلیان متعصب با وی، به علت تغییر مذهب از حنبلی به شافعی [۶۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۳۳.
[۶۱]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۲، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۶۲]
صفدی، الوافی، ج۷، ص۱۲۸.
پنهان شد. او با وجود از میان رفتن بساسیری و آرام گرفتن اوضاع و احوال بغداد تصمیم گرفت به دمشق برود و در آن‌جا حلقه درس حدیث خود را تشکیل دهد، [۶۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۳۳.
از همین‌رو در نیمه صفر ۴۵۱ از بغداد خارج شد [۶۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۱، ص۵۱.
و در جمادی الاولی همان سال در دمشق بود. [۶۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۴، ص۱۷۹.
خطیب در این سال‌ها در مسجدجامع دمشق به روایت احادیث و کتاب‌های خود و دیگر کتاب‌هایی که به همراه خود آورده بود پرداخت. به نوشته خطیب تبریزی که در این ایام در درس او حاضر می‌شد، او دارای حلقه بزرگی از شاگردان بوده‌است. ۱۰ - تبعیدخطیب مدت زیادی در دمشق که در این ایام تحت سیطره فاطمیان اداره می‌شد به تدریس ادامه داد، هرچند این کار مطلوب آنان نبود. [۶۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۳۴.
سرانجام شخصی به نام حسین بن علی دمشقی، مشهور به دَمَنشی، وی را نزد امیرالجیوش، والی دمشق، متهم به ناصبی بودن و روایت فضائل صحابه و بنی عباس کرد. [۶۸]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۷۰۴، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
اگر دوست خطیب، شریف ابوالقاسم علی بن ابراهیم علوی از او حمایت نکرده بود بیم کشته شدن وی می‌رفت [۶۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۳۴ـ۳۵.
از اینرو والی دمشق به تبعید وی از دمشق بسنده کرد البته برای سعایت دَمَشقی از خطیب دلایل دیگری نیز ذکر شده‌است [۷۳]
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۹۹، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
در هر حال وی در ۱۸ صفر ۴۵۹ دمشق را به مقصد صور ترک کرد. [۷۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۳۵.
خطیب در صور به عِزالدوله پیوست و از حمایت وی برخوردار شد، از آن‌جا گهگاه برای زیارت به قدس می‌رفت و باز به صور برمی‌گشت در سال ۴۶۲ خطیب تصمیم گرفت به بغداد برگردد [۷۷]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۰، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
در این سفر عبدالمُحسن بن محمد شیحی او را همراهی می‌کرد. [۷۹]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۷۹، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۸۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۳۵.
آن دو نخست عازم طرابلس شدند، سپس به حلب رفتند و در این دو شهر اندکی توقف کردند و آنگاه به بغداد وارد شدند خطیب در حُجره‌ای در درب السلسله در کنار مدرسه نظامیه ساکن شد [۸۲]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۴، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
و باقی عمر خود را به روایت تاریخ بغداد برای شاگردان و طلاب حدیث پرداخت. ۱۱ - فرزنداناز خطیب بغدادی فرزندی باقی نماند، هر چند ازدواج کرده و صاحب فرزند شده بود. [۸۵]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۸۵، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۸۶]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۱، ص۱۲۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
گویا خواهر و برادر و خویشاوند نزدیک دیگری نیز نداشته‌است، زیرا از خلیفه القائم بامراللّه اجازه خواست که اموالش را در حیات خود میان کسانی که می‌خواهد تقسیم کند. [۸۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۳۶.
[۸۸]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۴، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۲ - وفاتدر نیمه رمضان ۴۶۳ خطیب بیمار شد و از آغاز ذیحجه حالش رو به وخامت گذاشت. در این حال ابن خیرون، شاگرد و دوستش، را وصی خود کرد و کتاب‌هایش را به او سپرد و وصیت کرد تا اموالش را میان اهل علم و حدیث توزیع کند [۸۹]
ابن‌عساکر، تبیین کذبالمفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۶۹، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
وی در ذیحجه ۴۶۳ وفات کرد و در باب حرب در کنار بشرحافی به خاک سپرده شد. [۹۱]
ابن‌عساکر، تبیین کذبالمفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۶۹، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۹۲]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۴، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۳ - عقیده کلامیخطیب به لحاظ عقیده کلامی، متمایل به مذهب ابوالحسن اشعری بود [۹۴]
ابن‌عساکر، تبیین کذبالمفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۷۱، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۹۶]
صفدی، الوافی، ج۷، ص۱۳۰.
ذهبی [۹۷]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۸۴، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
نیز نمونه‌ای از عقاید وی را در باب چگونگی صفات الهی مبتنی بر مذهب اشعری نقل کرده‌است. از حیث مذهب فقهی، وی در دوره‌ای از زندگانی خود بر مذهب حنبلی بود، اما سپس به دلیل آزاری که از حنبلیان به اتهام متمایل شدن به اهل بدعت متحمل گردید به مذهب شافعی گروید. [۹۸]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۲، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
آنچه حنبلی بودن وی را در قسمتی از عمرش تأیید می‌کند این است که در ۴۲۸ حنبلیان را در نماز بر جنازه یکی از فقیهان بزرگشان، یعنی ابوعلی هاشمی، امامت کرده‌است. در حالی که در ۴۳۴ بر جنازه عمر بن ابراهیم زُهْری، فقیه بزرگ شافعی، به امامت نماز خوانده‌است. بنابراین به نظر می‌رسد تحول مذهبی وی میان سال‌های ۴۲۸ تا ۴۳۴ اتفاق افتاده باشد. [۹۹]
اکرم عمری، مواردالخطیب البغدادی فی تاریخ بغداد، ج۱، ص۴۸، ریاض ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
خطیب همچون بسیاری از علمای اهل سنّت ، احادیث و مطالبی در فضائل اهل بیت علیهم السلام نقل کرده‌است، [۱۰۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، ص۴۵۸ـ ۴۷۵.
با این حال وی نسبت به برخی از بزرگان شیعه مانند شیخ مفید اظهار خصومت نموده‌است. [۱۰۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۴، ص۳۷۴ـ۳۷۵.
[۱۰۲]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۹، ص۵۵۵.
۱۴ - خصائصخطیب بغدادی را به داشتن هیبت و وقار فصاحت، [۱۰۴]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۱، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
حُسنِ قرائت، [۱۰۵]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۱، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
خط خوش [۱۰۶]
یاقوت حموی، معجم الادباء،ج ۱، ص ۳۹۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۰۷]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۱۸۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
و فتوت [۱۰۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء،ج ۱، ص ۳۹۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
ستوده‌اند. خطیب همچنین اهل ادب بود و شعر نیکو می‌سرود [۱۰۹]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۱، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
و پاره‌ای از اشعار وی در منابع نقل شده‌است [۱۱۱]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۱، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۱۱۲]
صفدی، الوافی، ج۷، ص۱۳۱ـ۱۳۲.
از او دو کتاب ادبی به نامهای کتاب التطفیل (نجف ۱۳۸۶) و البُخلاء (بغداد ۱۳۸۴) نیز باقی‌مانده‌است.۱۵ - منزلت علمیبیشتر کسانی که شرح حال خطیب را نوشته‌اند بر منزلت والای علمی وی به ویژه در قلمرو حدیث تأکید کرده‌اند. برقانی، از نخستین مشایخ حدیثی وی، در نامهای که به ابونُعَیم اصفهانی نوشته و خطیب بغدادی جوان را به او معرفی کرده بر فهم درست و دانش فراوان وی در علم حدیث تأکید کرده‌است سمعانی [۱۱۴]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۸۴.
او را پیشوا و حافظ بلامنازع عصر خود دانسته‌است. ابواسحاق شیرازی، خطیب بغدادی را در معرفت و حفظ حدیث همتراز دارقُطنی و همتایان او دانسته وابن‌نقطه محدّثان متأخر را ریزه خوار وی تلقی کرده‌است. از حیث حفظ احادیث از او با عناوینی همچون «خاتمةُالحفاظ» و «اَحْفَظُ اهل عصره» [۱۱۷]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۷۰ـ۲۷۱، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
و در ردیف حافظان بزرگ قدیم مانند یحیی بن مَعین و علی بن مَدینی و ابن ابی خیثمه یاد شده‌است. ابن‌ماکولا که خود صاحب نظر در حدیث و رجال است، در تهذیب مستمر الاوهام علی ذوی المعرفة و اولی الافهام، [۱۱۹]
ابن‌ماکولا، تهذیب مستمرالاوهام علی ذوی المعرفة و اولی الافهام، ج۱، ص۵۷، چاپ کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
خطیب را پس از دارقطنی، در میان محدّثان بغداد مهمترین فرد و جانشین وی دانسته‌است. تبحر و وسعت اطلاع وی در حوزه حدیث ، رجال و علوم وابسته به آن‌ها به اندازه‌ای بود که ابن‌جوزی، از جمله منتقدان او، معتقد بود که علم حدیث به وی ختم شده‌است. [۱۲۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۶، ص۱۳۰.
سُبْکی [۱۲۱]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۳۰، چاپ عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، جیزه، مصر ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
وی را از فقهای بزرگ شمرده، اما بشار عواد معروف در مقدمه خود بر تاریخ مدینةالسلام [۱۲۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۴۶.
بر آن است که وی هیچگاه به عنوان فقیه شهرت نیافت و در هیچ مکانی فقه تدریس نکرد.۱۶ - عیوبدر کنار آنچه در باب منزلت والای علمی وی گفته شده‌است، در شرح حال او خرده‌گیری‌های اخلاقی و علمی نیز در حق وی دیده می‌شود، از جمله آن‌که بنابر گزارشی خطیب اهل باده‌گُساری بوده‌است. ابن‌جوزی [۱۲۴]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۳، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
خطیب بغدادی را دارای دو عیب عمده اخلاقی و روش‌شناختی دانسته‌است: یکی تعصب در مخالفت با احمد بن حنبل و حنبلیان و دیگری جرح و تعدیل راویان به شیوه عوام محدّثان. ابن‌جوزی سه کتاب در رد خطیب بغدادی نوشته‌است: السهمُ المصیبُ فی الردِّ علی الخطیب؛ التحقیق فی احادیثِ التعلیق؛ و الانتصارُ لِشَیخالسُنةِ ابیعبداللّه محمدِ بن نقطةالحنبلی. [۱۲۵]
محمود طحان، الحافظ الخطیب البغدادی و اثره فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۵، (ریاض) ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
همچنین خطیب متهم شده‌است که در شرح حال ابوحنیفه در تاریخ مدینةالسلام [۱۲۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۵، ص۴۴۴ـ۵۸۴.
تمامی مطالبی را که در مذمت وی گفته شده آورده و آن‌ها را بر مناقب و فضائل او ترجیح داده‌است. [۱۲۷]
محمود طحان، الحافظ الخطیب البغدادی و اثره فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۶، (ریاض) ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
درخور ذکر است که تا حدود دویست سال پس از مرگ خطیب هیچ‌یک از حنفیان به نقد نوشته وی نپرداخته‌اند [۱۲۸]
محمود طحان، الحافظ الخطیب البغدادی و اثره فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۶، (ریاض) ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
تا آن‌که سرانجام عیسی بن ابیبکر ایوبی (متوفی ۶۲۳) در کتابی با عنوان الردُّ علی ابی بکرِ الخطیب البغدادی(بیروت، دارالكتب العلمیه، بی‌تا.) به یکایک ایرادات خطیب پاسخ گفت. به نظر طحّان [۱۲۹]
محمود طحان، الحافظ الخطیب البغدادی و اثره فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۷، (ریاض) ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
برخی از این ایرادات برساخته دیگران بوده که از زبان خطیب نقل شده‌است و اختلاف نسخ تاریخ مدینةالسلام هم همین معنی را می‌رساند و از همین روست که حنفیان پیش از عیسی بن ابیبکر ایوبی متعرض خطیب نشده‌اند. از محققان معاصر هم محمد بن زاهد کوثری در کتاب تأنیب الخطیب علی ما ساقهُ فی ترجمة ابیحنیفة من الاکاذیب به نقد نوشته خطیب درباره ابوحنیفه پرداخته و بعدها عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی (متوفی ۱۳۸۶) در کتاب التنکیلُ لِماوَرَدَ فی تأنیب الکوثریِّ من الاباطیل به دفاع از خطیب و نقد کوثری پرداخته که کوثری پس از انتشار این کتاب متقابلا آن را نقد کرده‌است. نقد او با عنوان الترحیبُ بِنقدِ التأنیب به ضمیمه کتاب خود کوثری منتشر شده‌است.۱۷ - شاگردان و راویانپیش از این به نام پاره‌ای از مشایخ خطیب بغدادی اشاره شد، [۱۳۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۷، فهرست مشایخ، ص۱۸۷ـ۳۲۹.
اما درباره شاگردان و راویان خطیب باید گفت که به سبب از میان رفتن بسیاری از منابع قرون اولیه، خاصه در شرق جهان اسلام ، و نیز این‌که در منابع موجود توجه به علوّ اسناد بوده و از همین‌رو فقط به نام افراد شاخص اشاره شده، امکان آگاهی از اسامی همه شاگردان و راویان خطیب وجود ندارد. [۱۳۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۵۳.
بشار عواد معروف نامهای مشهورترین راویان و شاگردان خطیب را ذکر کرده‌است از جمله: ابن البصری (متوفی ۴۶۲)، ابومحمد عبدالعزیز بن احمد کتّانی (متوفی ۴۶۶)، ابن طُنَیز (متوفی ۴۷۴)، ابن‌ماکولا (متوفی ۴۸۰)، ابوالفضل طاهر بن برکات معروف به خشوعی (متوفی ۴۸۲) و ابوعبداللّه محمد بن ابینصر اَزْدی حُمیدی (متوفی ۴۸۸).۱۸ - آثارخطیب بغدادی از زمره نویسندگان کثیرالتألیفی است که بسیاری از آثار او بر جای مانده و تعداد درخور توجهی از آن‌ها هم به چاپ رسیده‌است. پیش از بحث در باب تعداد آثار وی و معرفی آن‌ها باید به بیان شبه‌های بپردازیم که از قدیم درباره اصالت آثار وی مطرح شده‌است. از قول ابن الطیوری (متوفی ۵۰۰) نقل کرده‌اند که بیشتر کتاب‌های خطیب مأخوذ از کتاب‌های دوستش، محمد بن علی صوری [۱۳۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۴، ص۱۷۲ـ۱۷۳.
است. [۱۳۳]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۱، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
در میان قدما، شمس‌الدین ذهبی در سِیراعلام النبلاء [۱۳۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۸، ص۲۸۳.
پس از نقل این شبهه یادآور شده‌است که خطیب به صوری نیازی نداشت زیرا از حیث میزانِ سفر، حدیث و شناخت آن بسی بر او برتری داشت. در میان محققان معاصر هم اکرم ضیاءعُمَری در کتاب مواردالخطیب [۱۳۶]
اکرم عمری، مواردالخطیب البغدادی فی تاریخ بغداد،ص۵۶، ریاض ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
سخن طیوری را افترا دانسته و خاطرنشان کرده‌است که مُعظم تألیفات خطیب بغدادی پیش از رفتن وی به شام پایان پذیرفته بود.بشار عواد معروف [۱۳۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۴۴ـ۴۵.
در رد این ادعا گفته‌است که صوری در ۴۱۸ به بغداد آمده و تا ۴۴۱ که درگذشت، در همان‌جا بوده‌است. بنابراین اگر تألیفی داشته باید در همین مدت فراهم شده باشد و در این صورت چه کسی کتاب‌های وی را به صور برده‌است؟ این بر فرض آن است که خطیب در اقامت خود در شام، در مسیر سفر حج در ۴۴۵ و بازگشت از آن به آن‌ها دست یافته باشد، در حالی که اقامت او در شام کوتاه مدت بوده‌است و اگر منظور هنگام اقامت وی در صور در ۴۵۷ یا به وقت اقامت او در شام از ۴۵۱ به بعد باشد، نیز این ادعا مردود است، زیرا به گفته محمد بن احمد بن محمد مالکی اندلسی که فهرستی از آثار خطیب فراهم آورده بوده، [۱۳۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۴۱.
خطیب در بغداد تألیفاتی داشته که آن‌ها را با خود به شام برده‌است. همچنین خطیب در توثیق نصوصی که نقل می‌کند اسناد متصل به شیوخ خود و نیز اسناد متصل به صاحب نص را ذکر می‌کند. بنابراین فرض، وی در نقل نصوصی که در کتاب‌های صوری آمده می‌بایست اَسناد آن‌ها را تغییر داده باشد و این چیزی است که حتی دشمنان و حاسدان او نیز نگفته‌اند. نکته دیگر این‌که صوری با آن‌که شصت سال عمر کرده چون اهل تألیف نبوده و بیشتر اهل روایت بوده، کتابی از وی بر جای نمانده‌است.در باب تعداد آثار خطیب بغدادی ارقام مختلفی در منابع ذکر شده‌است، ارقامی نظیر ۵۵، [۱۳۹]
ابن‌عساکر، تبیین کذبالمفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۷۰، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
بیش از ۶۰ [۱۴۰]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۳۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، جیزه، مصر ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
و نزدیک به ۱۰۰. [۱۴۱]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۸۴.
محققان معاصر نیز در باب شمار آثار خطیب به بحث و جستجو و اظهارنظر پرداخته‌ند. بشار عواد معروف رقم شصت و اندی را، که گفته ابن نجار است [۱۴۳]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۱۸۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
به صحت نزدیکتر دانسته و برای نظر خود دلایلی ذکر کرده‌است. [۱۴۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص۴۲.
عمری مجموعه آثار خطیب را در ده بخش موضوعی معرفی کرده‌است: ۱) حدیث : الامالی، کتاب فیه حدیث «الامامُ ضامِنٌ و المؤذن مؤتمَنٌ»، کتاب فیه حدیث «نضّراللّه امْرءاً سَمِع منّا حدیثاً»، طریق حدیث قبض العلم، «طلب العلم فریضة علی کل مسلم»، مسند ابیبکر الصدیق، مسند صفوان بن عسّال. تخریج احادیث: کتاب اطراف الموطأ، جزء فیه احادیث مالک بن انس عوالی، امالی الجوهری، فوائد ابی القاسم النرسی، الفوائدالمنتخبة الصحاح و الغرائب از ابوالقاسم مهروانی. ۲) مصطلح الحدیث: الکفایة فی علم الروایة (بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶). ۳) آداب محدّثان: اقتضاءُ العلمِ العملَ (بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴) در باب ضرورت قرین بودن علم و عمل ، شرف اصحاب الحدیث (آنکارا ۱۹۷۱)، نصیحة اهل الحدیث (در ضمن مجموعة رسائل فی علوم الحدیث، مدینه ۱۳۸۹/۱۹۶۹)، الرحلة فی طلب الحدیث (بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵)، تقیید العلم (دمشق ۱۹۴۹)، الجامع لاخلاق الراوی و آداب السامع (بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱). ۴) علم رجال حدیث: الاسماءالمبهمة فی الأنباء المحکمة (قاهره ۱۴۱۷/۱۹۹۷)، تلخیص المتشابه فی الرسم و حمایة ما اشکل منه عن بوادرالتصحیف و الوهم (دمشق ۱۹۸۵)، تالی التلخیص (ریاض ۱۴۱۷/۱۹۹۷) به عنوان مستدرک کتاب پیشین، غُنیةالملتمس فی ایضاح الملتبس (ریاض ۲۰۰۱)، السابق واللاحق فی تباعد مابین وفاة الراویین عن شیخ واحد (ریاض ۱۴۰۲/۱۹۸۲) در باب کسانی که دو راوی از آن‌ها روایت کرده‌اند و زمان وفات آن‌ها تفاوت زیادی باهم دارد. این کتاب براساس حروف الفبا تنظیم شده و شاید تنها نمونه در نوع خود باشد، کتاب موضّح اوهام الجمع و التفریق (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷). ۵) تاریخ : تاریخ مدینةالسلام یا تاریخ بغداد، مناقب الشافعی، مناقب احمد بن حنبل. ۶) عقاید: مسألة الکلام فی الصفات، القول فی علم النجوم. ۷) اصول فقه : الفقیه و المتفقّه ( عربستان ۱۴۱۷/۱۹۹۶). ۸) فقه : نهج الصواب فی ان التسمیة آیة من فاتحة الکتاب، ابطال النکاح بغیر ولی، اذا اُقیمت الصلاة فلاصلاة الا المکتوبة، الجهر ببسم اللّه الرحمن الرحیم فی الصلاة، الحیل، ذکر صلاةالتسبیح و الاحادیث التی رویت عنالنبی صلیاللّهعلیه وسلم فیها و اختلاف الفاظ الناقلین. ۹) زهدیات: المنتخب من کتاب الزهد و الرقائق (بیروت ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰). ۱۰) ادبیات: البُخلاء (بغداد ۱۳۸۴/۱۹۶۴)، التطفیل و حکایات الطفیلیین (نجف ۱۳۸۶). [۱۴۵]
اکرم عمری، مواردالخطیب البغدادی فی تاریخ بغداد، ج۱، ص۵۶ـ۸۴، ریاض ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۹ - فهرست منابع(۱) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۲) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۳) ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱. (۴) ابن‌عساکر، تبیین کذبالمفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۵) ابن‌ماکولا، تهذیب مستمرالاوهام علی ذوی المعرفة و اولی الافهام، چاپ کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۶) ابن‌نقطه، التقییدلمعرفة رواةالسنن و المسانید، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۷) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۸) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام. (۹) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. (۱۱) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، جیزه، مصر ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۱۲) سمعانی، الانساب. (۱۳) شوشتری، قاموس الرجال. (۱۴) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. (۱۵) محمود طحان، الحافظ الخطیب البغدادی و اثره فی علوم الحدیث، (ریاض) ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۶) اکرم عمری، مواردالخطیب البغدادی فی تاریخ بغداد، ریاض ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۱۷) صفدی، الوافی. ۲۰ - پانویس
۲۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «خطیب بغدادی، احمد بن علی بن ثابت»،جلد:۱ صفحه:۷۱۳۸. |